Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Over 'De Eendracht' naar Brabant
 
Wie anno 2022 Tholen binnenkomt per auto, denkt in eerste instantie aan een gaaf bewaard gebleven provinciestadje. Niets is echter minder waar, want in 1927 en 1928 moest het in vele eeuwen gegroeide stratenpatroon een inbreuk incasseren voor de aanleg van een tramweg tot in het hart van het stadje en tevens meer toegankelijkheid bieden voor het in opkomst zijnde gemotoriseerde eigen vervoer.
 
 
 
01. Zijaanzicht van de brug (uit zuidwestelijke richting) over 'De Eendracht', geschikt voor zowel wegvoertuigen als stoomtrams.
 
Om dat te realiseren, kreeg het Amsterdamse ingenieursbureau van Gerard Kuypers de opdracht om het ontwerp te maken voor een brug over de Eendracht, compleet met opritten en een aanpassing van het stadsgebied voor een vlotte toegang, zowel voor de eigen inwoners als voor doorgaande bezoekers naar en van het eiland Tholen. Daarvoor moesten doorbraken in de bestaande bebouwing worden gerealiseerd, waarvoor huizen en tuinen werden aangekocht en desnoods onteigend.
De tekeningen van Kuypers, met als datum 4 juni 1927, bevinden zich in het Zeeuws Archief in Middelburg. De blauwdrukken maken deel uit van de historisch-topografische atlas 'Zelandia Illustrata' van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (KZGW) en vormen de basis van de onderstaande tekeningen voor de plannen in Tholen.
 
 
02. Ontwerp van een tramweg over de nieuw te bouwen brug over 'De Eendracht', 4 juni 1927. Zie hierna vergrotingen oost- en westzijde. Een topografisch kaartje van Tholen geeft een indruk van de ligging van de tramweg ten opzichte van de omgeving.
 
 
03. Ontwerp van een tramweg over de nieuw te bouwen brug over 'De Eendracht', oostzijde, 4 juni 1927. Opvallend is dat de tramweg vanaf Bergen op Zoom en Halsteren tot aan de brug in dubbelspoor (aangeduid in rood) zou worden uitgevoerd. Alleen op de brug lag dan enkelspoor. Het oude eindpunt van de tramweg, tot het gebruik nemen van de brug op 10 oktober 1928, is in blauw aangeduid. Aan weerszijden van de oostzijde van de brug lagen oesterputten. Rechtsonder staat het café 'Het Veerhuis' van de familie Doggen.
 
 
04. Ontwerp van een tramweg over de nieuw te bouwen brug over 'De Eendracht', westzijde, 4 juni 1927. Opvallend is dat de tramweg vanaf de brug tot bij het eindpunt op de Botermarkt in Tholen in dubbelspoor (aangeduid in rood) zou worden uitgevoerd. Alleen op de brug lag dan enkelspoor. Goed is ook te zien dat vanaf de Eendrachtsweg een zijtak (in enkelspoor, bereikbaar zowel vanuit het stadje zelf als vanaf de brug) was ontworpen in noordwestelijke richting. In blauw zijn de panden aangeduid die moesten wijken voor de tramweg. Het markante rijtje huizen aan de 'Wal' staat hier niet op de tekening.
 
Betekenis van cijfers: 6 = Botermarkt, 7 = Dalemsestraat, 8= Bakstraat, 9 = Brugstraat, 12 = Bebouwden Dam, 13 = Eendrachtsweg, 14 = Vossemeersepoort.
 
 
05. Het ontwerp voor een tramweg op het eiland Tholen werd heel enthousiast uitgevoerd en dat in de jaren dat het gebruik van de in opkomst zijnde vrachtauto's, autobussen en automobielen of taxi's sterk toenam. Al vrij snel werd echter gekozen voor slechts enkelspoor en geen uitbreiding van het tramwegnet op het eiland Tholen. Zie hierna vergrotingen oost- en westzijde.
 
 
06. Ontwerp van een tramweg over de nieuw te bouwen brug over 'De Eendracht', oostzijde, 4 juni 1927. De tramweg vanaf Bergen op Zoom en Halsteren tot aan de brug bleef in enkelspoor uitgevoerd. Duidelijk is te zien, waar voordien het eindpunt en de veersteiger lagen.
 
 
07. Ontwerp van een tramweg over de nieuw te bouwen brug over 'De Eendracht', westzijde, 4 juni 1927. De tramweg over de nieuw aan te leggen Eendrachtsweg naar de Botermarkt lag in enkelspoor met een wisselplaats (echter niet op deze tekening aangeduid). De zijtak in noordwestelijke richting bleef tenslotte op de tekenplank liggen.

 
Betekenis van cijfers: 6 = Botermarkt, 7 = Dalemsestraat, 8= Bakstraat, 9 = Brugstraat, 12 = Bebouwden Dam, 13 = Eendrachtsweg, 14 = Vossemeersepoort.
 
Onderstaand volgt de letterlijke tekst van alle berichten in de Roosendaalse krant 'De Grondwet' vanaf maart 1927 tot mei 1928.
De aflevering en de plaatsing van de brug is echter opgenomen in 'Over "De Eendracht" naar Tholen' op deze website.
 
Ged. Staten van Zeeland hebben concessie verleend voor een autobusdienst Tholen - Stavenisse aan J. Krijger te Goes en voor een lijn St. Annaland - Tholen aan C. van de Klundert te St. Annaland. (De Grondwet van 22 maart 1927).
 
OVERBRUGGING VAN DE EENDRACHT / DE ONTEIGENINGSWET / BEHANDELING IN DE TWEEDE KAMER
De voorzitter der Tweede Kamer zal Dinsdag a.s. voorstellen om mede op de agenda te plaatsen het wetsontwerp: Onteigening van perceelen enz. noodig voor de overbrugging van de Eendracht in de gemeente Tholen en Halsteren. De Grondwet van 6 mei 1927).
 
OVERBRUGGING VAN DE EENDRACHT
DEN HAAG. De Tweede Kamer heeft z.h.s. [zonder hoofdelijke stemming] goedgekeurd het wetsontwerp tot onteigening van perceelen enz., noodig voor de overbrugging van de Eendracht in de gemeente Tholen en Halsteren. (De Grondwet van 11 mei 1927).
 

DE BRUG OVER DE EENDRACHT / AANBESTEDING OP 20 JUNI
Het gemeentebestuur van Tholen zal op 20 Juni a.s. aanbesteden het maken van een brug over de Eendracht met bijbehoorende werken. 16 Perceelen. (De Grondwet van 8 juni 1927).
 
UITSLAG AANBESTEDING DER BRUG OVER DE EENDRACHT EN BIJBEHORENDE WERKEN
Gistermorgen te elf ure had ten gemeentehuize te Tholen de aanbesteding plaats voor het maken van een brug over „De Eendracht" onder architectuur van Ir. G. Kuypers te Amsterdam. Volgens het bestek en de voorwaarden is voor de verschillende perceelen het laagst ingeschreven als volgt:
Voor 578 heipalen en het maken van een tijdelijken zwaren damwand van 225 kub. M. was het minste ingeschreven door N.V. Appels te Made, voor ƒ 69.950; voor een gewapend beton landhoofd en pijlers 930 kub. M. door W.J. Walpoot, te Tholen, voor ƒ 44.000. Voor deze beide werken en ontgraving van 1800 kub. M. aan den Brabantschen en 2100 kub. M. aan den Thoolschen oever door de N.V. Appels te Made, voor ƒ 150.000. Voor alle deze werken en bovendien 'n gewapend beton duiker aan den Brabantschen Oever door N.V. Betonijzerbouw Mij. te Den Bosch, voor ƒ 114.480. Voor een oprit aan den Brabantschen Oever en ophooging, met 14000 kub. M. straatarbeid door P. van Geel, Terheijden, voor ƒ 32.000, voor idem aan den Thoolschen Oever met 1070 kub. M. straatarbeid door N.V. Vossem en Moerland te St. Annaland voor ƒ 32.600, voor rioleering te Tholen door L.W. Blaas, aldaar voor ƒ 8143. Voor al de genoemde werken samen (door A.A. de Wilde, te Middelburg voor ƒ 218.000. Voor het maken van een ijzeren vakwerkbrug, met overspanning 100 M. door Nederl. Staalindustrie te Rotterdam, voor ƒ 169.500. Voor een montagesteiger met ijzeren brug door J. Parel, Sliedrecht, voor ƒ 30.460. (De Grondwet van 21 juni 1927).
 
GUNNING DER WERKEN
De gemeenteraad van Tholen heeft na bespreking in geheime vergadering van den afloop der aanbesteding van de 16 perceelen voor den bouw van de brug over de Eendracht B. en W. gemachtigd tot de gunning der verschillende perceelen, mits het bedrag niet hooger wordt dan ƒ 530.000 in totaal. Aanvankelijk was ƒ 475.000 voor de brug uitgetrokken. (De Grondwet van 24 juni 1927).
 

DE BRUG OVER DE EENDRACHT
Door herbesteding van een drietal perceelen van den brugbouw over de Eendracht, heeft de gemeente Tholen een voordeel te boeken van ƒ 20.000 en daardoor zal den bouw in het geheel minder dan ƒ 400.000 kosten. Vermeerderd met de kosten van onteigening van grond, ingenieurshororarium enz. zal het minder kunnen blijven dan ƒ 475.000, het geraamde bedrag.
(De Grondwet van 9 juli 1927).
 
DE BRUG OVER DE EENDRACHT
Naar wij vernemen, zijn de voorbereidende werkzaamheden voor de vaste verbinding van Noord-Brabant met het eiland Tholen begonnen en wel het tot stand brengen van verschillende grondwerken en bestratingen aan de oeverkant.
(De Grondwet van 29 juli 1927).
 

DE BRUG OVER DE EENDRACHT
De werkzaamheden voor het leggen van een brug over de Eendracht bij Tholen, schijnen nu toch eenigszins meer op te schieten. Aan de Brabantsche zijde is men met heien gereed en Dinsdag zal met het storten van beton voor den hoofdpijler worden begonnen,
Aan de Thoolsche zijde kan nu met meer kracht met heien worden voortgegaan. Er blijft kans bestaan, dat dit jaar de brug in gebruik kan worden genomen. (De Grondwet van 6 februari 1928).
 
DE BRUGBOUW TE THOLEN
Bij de werken voor het maken van de brug over de Eendracht, die het eiland Tholen met den vasten wal van Noord-Brabant zal verbinden, wordt telkens stagnatie ondervonden. Thans is door den storm de damwand doorgebroken. Van den Leiput aan de zijbaan op Tholen is die put onder water geloopen. Het is niet te zeggen, wanneer met het heien kan worden voortgegaan.
(De Grondwet van 20 februari 1928).
 
BERGEN OP ZOOM. De brug over de Eendracht.
De werkzaamheden aan de brug te Tholen over de „Eendracht" liggen alreeds een week stil. Naar verluidt is de aannemer een procedure tegen de gemeente Tholen begonnen. Aan den Zeeuwschen oever wordt het werk door de politie bewaakt. Wij vernemen, dat het werk zoo buitengewoon is tegengevallen dat de aannemer het voor de aangenomen som onmogelijk kan uitvoeren. (De Grondwet van 2 april 1928).
 

DE BRUG OVER DE EENDRACHT
Uit Tholen meldt men ons: 'Aan de brug over de Eendracht wordt thans druk gewerkt. In de stad Tholen zijn reeds vele panden geheel of gedeeltelijk gesloopt, de bedding der straten aangelegd en opgehoogd, terwijl de fundamenten voor de zware brug ook vorderen. Aan den Brabantschen oever worden door de Stoomtram Antwerpen - Bergen op Zoom - Tholen dagelijks vanuit Halsteren aangebracht niet minder dan veertig à vijftig wagons zand, van de tweeduizend welke aldaar spoedigst voor de ophooging noodig zijn.' De Grondwet van 26 april 1928).
 
HET WERK STAGNEERT DOOR GESCHILLEN
Men schrijft uit Tholen: 'Het werk aan de brug over de Eendracht, welke Tholen met den vasten wal van Noord Brabant zal verbinden,ligt nu al drie weken stil, tengevolge van een geschil tusschen den ingenieur en den aannemer van de betonwerken. Men vreest dat, indien niet spoedig een oplossing wordt verkregen, er groote schade aan de stil liggende werken zal worden toegebracht. En dan komt de vraag naar voren, wie die schade zal dragen en tevens of de brug nog dit jaar zal gereed komen.
Voor een leek komen nog meer vragen naar voren en wel, of het juist is, dat voor de wapening van het betonwerk een misrekening van ruim 30.000 K.G. ijzer van 13 cent per K.G. heeft plaatsgehad en dat het ijzerwerk van den pijler aan de Brabantsche zijde zoo was aangebracht, dat de brug nooit op haar plaats kon komen. In ieder geval is dit ijzer weer met een steekvlam weggewerkt.
Wel wordt er doorgewerkt aan den rijksweg die naar de brug moet leiden aan de zijde van den vasten wal, en wordt in de gemeente Tholen met het afbreken van huizen en 't leggen van nieuwe straten voortgegaan maar als het gerucht juist is, dat ook oneenigheid bestaat tusschen den ingenieur en de uitvoerders van het werk voor de brug zelve, dan is de onrust in de gemeente en op het eiland wel te begrijpen en vraagt men zich af of het geen tijd wordt, dat de autoriteiten in dezen zich eens duidelijk uitspreken over den stand van zaken.
Nader wordt gemeld: De gemeenteraad van Tholeu behandelde het stil liggen van het werk aan den bouw van de brug over de Eendracht. Nadat ruim 2 uur met gesloten deuren was vergaderd, besloot de raad het werk verder in eigen beheer uit te voeren.
(De Grondwet van 7 mei 1928).

 
VAN KINDERDIJK NAAR THOLEN / De brug over de „Eendracht"
Op de werf der firma F. Kloos en Zonen te Kinderdijk bevindt zich een groote brug, een kolossale ijzerconstuctie, waarvan de bouw ongeveer één jaar geduurd heeft. Deze brug, welke de zoo lang verwachte vaste verbinding tusschen het eiland Tholen en Noord-Brabant zal gaan vormen, is tot in de kleinste bijzonderheden op genoemde werf gereed gemaakt. Het gevaarte weegt 680.000 KG., is 100 M. lang, 6,50 M. breed en 13 M. hoog.
Heden zou een aanvang worden gemaakt met het vervoer van het ijzeren gevaarte van Kinderdijk naar Tholen, welk vervoer per sleep zal geschieden. Reeds van gisterenmorgen af is men bezig geweest met hydraulische persen het gevaarte op te schuiven naar de rivier, waar het op een stel houten pijlers moet worden gebracht. Als dit geschied is, zouden er bij laag water twee paar zandbakken onder gebracht worden, welke bij hoog water de brug vanzelf van de pijlers moet lichten, waarna dan verder de versleeping zou kunnen plaats hebben. Dit sleepwerk — nog eenig in ons land — is opgedragen aan de N.V. de Wit's Bergings- en Transportbedrijf te Rotterdam, die met vier sleepbooten de brug zal vervoeren door de Noord, Oude Maas, Dordtsche Kil, Hollandsch Diep, Hellegat, Eendracht naar Tholen. De Grondwet van 2 augustus 1928).
 
 
08. Nadat de brug op zijn plaats lag, begon de afwerking van het wegdek op brug en landhoofden. Foto uit collectie Zeeuws Archief, september 1928 (Familie Wagtho, MdbZA_316_111-199).
 
 
09. Gezicht op de nieuwe brug met de grote veerpont nog in de vaart. Dat zal niet lang meer duren, want de brug is nagenoeg voltooid. Foto uit collectie Zeeuws Archief, september 1928 (Familie Wagtho, MdbZA_316_111-200).
 
 
10. Gezicht op de Eendracht en het stadje Tholen, zomer 1928. De bouw van de brug begon in september 1927 en eindigde op 10 oktober 1928 met de officiele opening van de brug. De brug is nagenoeg gereed, alleen het landhoofd aan de oostzijde met rails voor de ABT is nog in aanleg. Links is het nog steeds bestaande rijtje huizen aan de Wal te zien. Een politieman met sabel moet kennelijk toezicht houden op de laaggelegen veersteiger met de weg vanuit Halsteren.
 
 
11. Hoewel de foto pas op 11 januari 1937 werd gemaakt bij het opbreken van het laad- en losspoor voor de tram op de kade naast het bruggenhoofd op de oostelijke oever van 'De Eendracht', is dit een goed beeld op het oostelijke landhoofd van de brug. Locomotief ZNSM 12 wordt ingezet voor het afvoeren van rails en dwarsliggers. Kennelijk was er in 1937 al geen locomotief van de ABT meer beschikbaar. De fietsers op het landhoofd staan ongeveer op het punt waar de politieman met sabel op de vorige afbeelding stond.
 
 
12. Gezicht op de nieuwe brug met wapperende vlaggen, gereed voor de officiele opening op 10 oktober 1928. Foto uit collectie Zeeuws Archief, september 1928 (Familie Wagtho, MdbZA_316_111-203).
 
 
13. Vanaf het punt op de vorige foto een kwart slag naar links draaiend, zag je het rijtje huizen aan de Wal. Heden ten dage is dat nog steeds het geval, ofschoon de oostelijke oever van 'De Eendracht' niet helemaal op precies dezelfde plaats zal liggen door de bouw van een nieuwbouwwijk langs het Schelde-Rijnkanaal uit de jaren 1970-1975. Maar nog steeds is een fraai gezicht op het rijtje huizen aan de Wal mogelijk. Een enkel huis is niet in stijl gewijzigd en helemaal rechts is een nieuw pand 'als een vlag op een modderschuit' aangebouwd.
 
Terug naar het centrum van het stadje Tholen. Zoals geschreven, begon of eindigde de tramweg Halsteren-Tholen op de Botermarkt. Vanaf hier volgt een reis in foto's tot voorbij de brug.
 
 
14. Waar de Botermarkt, overigens maar een smalle straat eindigde, begon de nieuwe en bredere Eendrachtsweg. Meteen was daar het begin- of eindpunt van de tram, voorzien van een wachtlokaal om niet al druipnat te zijn, voordat je in de tram kon stappen. Een tram, bestaande uit een locomotief serie ABT 11 t/m 13 of 16 t/m 18 en minstens twee rijtuigen 1e en 2e klasse is juist aangekomen. Weldra zal de locomotief 'omlopen' en weer 'kopmaken'. Ansichtkaart, uitgave P.B. Kegge, Tholen, beeldbank Tholen, circa 1932.
 
 
15. Dat wachtlokaal lag aan de westzijde van de Eendrachtsweg, meteen waar de wisselplaats begon of eindigde. Op de foto is dat ter hoogte van het eerste rijtuig achter de locomotief ABT 13, die inmiddels was 'omgelopen' na de aankomst met een tram uit Bergen op Zoom. De tram bestaat overigens uit twee rijtuigen 1e en 2e klasse en een gesloten goederenwagen voor bestelgoederen.
Meteen na de aanleg van het begin-/eindpunt voor de tram aan de Eendrachtsweg stonden nieuwe autobusondernemers al klaar om reizigers op te vangen en naar de andere delen van het eiland te brengen. Links staat autobusondernemer Hendrik Wouter van Tijen uit Vlissingen, die wacht op reizigers voor Stavenisse en plaatsen onderweg. Zijn autobus had het kenteken K-3356 dat in 1922 was uitgegeven. Bron: www.kentekenzeeland.nl. Foto uit circa 1930, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
16. Een stoomtram uit Bergen op Zoom met locomotief ABT 16 is zojuist op het eindpunt in de Eendrachtsweg aangekomen. Slechts een paar reizigers en de plaatselijke politieagent verlaten de tram. Rechts wacht de chauffeur van autobusexploitant Janus Coen-raad Krijger (wonend op Beestenmarkt 10 in Goes) op klanten. Zijn autobus van het merk Chevrolet met het kenteken K 4346 dateert uit 1934. Foto uit 1934, collectie Beeldbank Tholen.
 
Overigens zou de tram op het moment van de foto niet lang meer rijden, want per 6 oktober staakte de ABT alle haar tramdiensten. Links is het wachtlokaal goed te zien. Bron: www.kentekenzeeland.nl.
 
 
17. Een uitsnede van voorgaande foto laat het wachtlokaal nog wat beter zien. Het is ingepast tussen de al veel eerder bestaande bebouwing. Juist naast de tram staat een fraai pand met een erker op de eerste verdieping, een markant dak met schoorstenen en een benzinepomp van Shell voor de deur. Foto uit 1934, collectie Beeldbank Tholen.
 
Deze uitsnede vormt aanleiding om het accent naar het wachtlokaal te verleggen. Na de opheffing van de tramdiensten zal het lokaal ongetwijfeld nog wel enkele jaren (en misschien wel enkele tientallen jaren) hebben gediend als wachtlokaal voor de reizigers op de autobussen van BBA als opvolger van de ABT.
 
 
18. Liefst 48 jaar later, op 26 augustus 1982, stond het wachtlokaal er nog altijd en was het in gebruik als opslagplaats. De luifel was niet meer aanwezig. In de verte stond nog wel het huis uit met een erker op de eerste verdieping en het markante dak met meerdere schoorstenen. Foto Gemeentewerken, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
19. Een deel van de originele bouwtekening uit het Gemeentearchief van Tholen laat de voorzijde van het wachtlokaal uit 1928 zien.
 
 
20. Anno 2023, bijna een eeuw later, was het voormalige wachtlokaal uit 1928 nog steeds aanwezig als opslagplaatsje naast een winkel. De ramen waren (vermoedelijk na vandalisme) al lang dichtgetimmerd en de deur afgegrendeld met een zwaar hangslot.
Foto Marius Broos, 3 juli 2023.
 
 
21. Niettemin is het een groot geluk dat de vroegere wachtgelegenheid tot in onze jaren behouden is gebleven, al is het dan maar als schuurtje, maar toch. Foto Marius Broos, 3 juli 2023.
 
Totaal niet wetend dat men in Tholen inmiddels niet meer stilzat om een eind te maken aan de troosteloze aanblik van het vroegere wachtlokaal van de tram (en later autobus) ontving ik eind september 2024 een email van Piet Quist (Heemkundekring) met de melding dat het wachtlokaal inmiddels een flinke opknapbeurt had gehad. Hij verwees mij naar zijn naamgenoot Adrie Quist, die als direct betrokkene actief was bij de restauratie.
 
Hij schrijft met een verwijzing naar de website https://www.eilandtholen.nl/nieuws/cultuur/wachthuisje-tram-tholen/ het volgende:
 

Stadsgids Adrie Quist is de 'aanstichter' van deze renovatie/restauratie. In eerste instantie was mijn vraag richting het College van B&W geld beschikbaar te stellen voor een schilderbeurt. Men was direct positief over mijn aanvraag en ik kreeg ook een ja op mijn vraag.

Ik kwam daarna via een van de wethouders met Schildersbedrijf Noom in gesprek hierover en deze vertelde mij dat zij gastlessen gaven op het Calvijn College in Krabbendijke. Misschien wel een klus voor de leerlingen van deze school. Ik heb kort daarna een bijeenkomst georganiseerd met enkele ambtenaren van de gemeente (waaronder onze gemeentearchivaris), het schildersbedrijf, docenten van de school, leden van de Heemkundekring en een aantal collega stadsgidsen van mij. Vanuit de school kwam er ook vrij direct een ja.

Toen we na deze bijeenkomst met de hele groep zijn gaan kijken bij het wachtlokaal bleek dat met name de docenten veel meer werk zagen dan alleen een schilderbeurt. Ik had tijdens deze bijeenkomst ook de blauwdruk laten zien, de eerste tekening uit 1928. Van het een komt het ander en via de coördinator van de school ben ik in gesprek gekomen met een Aannemersbedrijf Cauwen-borgh en Installatiebedrijf Bevelander die mij, wel in combinatie met de leerlingen, wilden helpen met dit plan en dan alleen tegen materiaalkosten.

Dit plan werd natuurlijk een stuk duurder dan alleen de schilderbeurt en ik moest dus terug naar de gemeente. Na enige discussie in B&W kwam uiteindelijk het jawoord dat ik verder kon met het hele plan. Zo, in het kort een stukje voorgeschiedenis van een simpel plannetje tot dit uiteindelijke resultaat en voorwaar een prachtige klus van de leerlingen van de school. 

Het enige wat niet gelukt is, vanwege de extra kosten, is het aanbrengen van de luifel die er ooit aan heeft gehangen. Misschien wordt dat een volgend project aangezien het wachtlokaal sinds twee maanden aangemerkt is als gemeentelijk monument. Misschien zijn er bij de gemeente ook weer "potjes" voor. Ik blijf in gesprek met de gemeente hierover en wie weet wat er nog een keer van komt. Moeilijkheid is en blijft het private eigendom van een plaatselijke ondernemer.  Tot zover.
 
Kijk voor een uitgebreid verslag in foto's van iedere week dat de leerlingen van het Calvijn College uit Krabbendijke in Tholen aan het werk waren: https://www.eilandtholen.nl/nieuws/cultuur/wachthuisje-tram-tholen/
 
Onderstaand een drietal tekeningen, gemaakt aan de hand van de bouwtekening uit 1928.
 
 
22. Zoals gebruikelijk in de bouwwereld wordt een werk nooit helemaal conform een tekening uitgevoerd. Met name het dak is later wel wat vereenvoudigd. Het woord 'wachtlokaal' lijkt een mooie toevoeging van de tekenaar te zijn.
 
 
23. Ook de maatvoering van ramen en deuren wijkt af van de bouwtekening. Niettemin is het een mooi ensemble en vormen deze een waardig uiterlijk van een wachtlokaal.
 
 
24. De bouwtekening laat heel goed zien, wat er vroeger achter de gevel van de wachtruimte lag.
 
 
25. De manier waarop de luifel aan het gebouw werd bevestigd, is destijds anders en waarschijnlijk ook goedkoper uitgevoerd.
 
 
26. Pas met de restauratie in 2024 staat het woord 'Wachtlokaal' voor het eerst op de dakrand.
 
 
27. Naast de deur is een verantwoording van de renovatie aangebracht. Daar kwamen naast het schoolbestuur nogal wat leerlingen, bedrijven, instanties en particulieren aan te pas.
 
 
28. Een en ander werd verantwoord met een mooi schild naast de deurpartij. Nu weer terug naar het verleden.
 
 
29. Een beeld vanaf het kruispunt Botermarkt (links buiten beeld) en Bakstraat in de richting van de Eendrachtsweg. Rechts staat het voormalige wachtlokaal uit 1928. Foto Marius Broos, 3 juli 2023.
 
 
30. Terug naar circa 1930. Een stoomtram van de ABT staat gereed op het beginpunt aan de Eendrachtsweg in het centrum van Tholen. De tram bestaat uit een locomotief (uit de serie 11-13, 16-18), een gesloten goederenwagen, die juist wordt geladen vanaf een hand-kar), een enkel vier-assig rijtuig 1e en 2e klasse en een wagen voor bagage en bestelgoederen (een wagen van een Belgische type, dat ook in dienst was van bij andere Brabantse tramwegmaatschappijen (ZNSM, HB en TM). De conducteur staat op het balkon in afwachting van het vertrek. Links is nog juist het wachtlokaal voor de tram te zien. Op het dak van de laatste wagen wordt reclame gemaakt voor tabak van 'Turmac'. Boven de tram uit (rechts) steekt het huis met een erker op de eerste verdieping en een markant dak met schoorstenen. Uiterst links is een fragment te zien van het gebouw van 'Garage Difoga' (Diepen's Ford Garage). Foto uit circa 1930, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
31. Ongeveer op dezelfde plaats als de tram in 1930 staat zeven jaar later een Ford V8-vrachtwagen met oplegger van Mattheus Martinus van der Male uit Sint Annaland voor het vervoer van vee. Het garagebedrijf van de 'NV Difoga' (Diepen's Ford Garage) met vestigingen in Bergen op Zoom en Tholen) stond op de plek die had moeten dienen voor de overstappers van tram op autobus of ongekeerd. Slechts in enkele jaren tijd werd dat plan door de ontwikkelingen op het gebied van het wegvervoer volledig achterhaald. Het kenteken K 14093 was in juni 1937 uitgegeven aan M.M. van der Male. Overigens had hij meerdere vrachtwagens op de weg (zie ook www.kentekenzeeland.nl). De letter B aan de voorzijde van de truck duidde aan dat deze auto ook op B-wegen mocht rijden.
Foto B. Wosyka, 1937, collectie West-Brabants Archief, Bergen op Zoom.

De rails in het wegdek waren eens de wisselplaats (en het eindpunt) van de N.V. Stoomtramweg-Maatschappij Antwerpen-Bergen op Zoom-Tholen. Deze onderneming reed na de overbrugging van de Eendracht in 1928 via de Eendrachtsweg tot aan de Botermarkt in het centrum van Tholen. De tramdienst werd per 8 oktober 1934 gestopt, waarna het de beurt was aan de BBA met haar autobussen.
 
 
32. Ongeveer op dezelfde plaats als het voorgaande beeld wacht nog een tram op het vertreksignaal. Die bestaat uit een locomotief (uit de serie 11-13, 16-18), twee vier-assige rijtuigen 1e en 2e klasse en een gesloten goederenwagen voor bagage en bestelgoederen. Rechts wacht de chauffeur van autobusexploitant Janus Coenraad Krijger (wonend op Beestenmarkt 10 in Goes) op klanten. Zijn autobus van het merk Chevrolet met het kenteken K 4346 dateert uit 1934. Overigens zal de tram niet lang meer rijden, want de ABT zal per 8 oktober alle diensten staken. Boven de tram steekt het huis uit met een erker op de eerste verdieping en een markant dak met schoorstenen (zoals ook op vorige foto's). Foto uit circa 1934, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
33. Een vijftigtal meters in noord-oostelijke richting lopend en terugkijkend, kun je in de verte de toren van de kerk zien. Links ervan is de benzinepomp vanShell te onderscheiden en zelfs het wachtlokaal met een mogelijke reiziger. In de weg ligt het begin-/eindpunt van de tram naar en van Bergen op Zoom. Rechts staat het huis met een erker op de eerste verdieping (hier nu niet zichtbaar) en een markant dak met schoorstenen. Destijds was dit als politiebureau in gebruik. Foto G.W. van Egmond te Tholen, collectie Beeldbank Tholen, circa 1935-1937.
 
 
34. Nog een vijftigtal meters in noord-oostelijke richting lopend en terugkijkend, kun je in de verte de toren van het stadhuis zien. Rechts daarvan staat het huis met een erker op de eerste verdieping (hier nu niet zichtbaar) en een markant dak met schoorstenen, dat als politiebureau in gebruik was. In de verte ligt in de weg het begin-/eindpunt van de tram naar en van Bergen op Zoom. Rechts staat een garagebedrijf met ook een benzinepomp van Shell voor de deur. Foto G.W. van Egmond te Tholen, 1936, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
35. Weer een vijftigtal meters in noord-oostelijke richting lopend en terugkijkend, sta je al op de oprit naar de brug over de Eendracht. In de verte kun je de torens van het stadhuis en de kerk zien en links het eerste huis aan de Wal. Achter de auto ligt een garagebedrijf en iets verderop het politiebureau.
De auto draagt het kenteken K 2529 en dat behoort toe aan landbouwer Simon Johannis Polderman uit Oud Vossemeer. Hij reed in een Chevrolet uit 1931. Het kenteken was echter al uitgegeven op 17-12-1920, zodat dit hoogstwaarschijnlijk al zijn tweede of derde voertuig was. Foto G.W. van Egmond te Tholen, 1936, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
36. Het markante stukje Eendrachtsweg op de voorgaande beelden is in de jaren zeventig nog goed herkenbaar aanwezig. Duidelijk zijn de beeldbepalende panden uit vroegere dagen nog aanwezig. Foto uit circa 1975, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
37. Het markante stukje Eendrachtsweg op de voorgaande beelden is in anno 2022 nog goed herkenbaar aanwezig. Overigens is enkele jaren geleden bij de reconstructie van de Eendrachtsweg de vroegere ligging van de tramweg (in de vorm van een waterafvoergoot) in de straat zichtbaar gemaakt, ofschoon de goot midden in de weg ligt en niet zoals de tramweg destijds wat meer naar rechts van de weg. Rechts was vroeger het politiebureau. Foto Marius Broos, Roosendaal, 8 juli 2022.
 
 
38. Het markante stukje Eendrachtsweg op de voorgaande beelden is in anno 2022 nog goed herkenbaar aanwezig. Overigens is enkele jaren geleden bij de reconstructie van de Eendrachtsweg de vroegere ligging van de tramweg (in de vorm van een waterafvoergoot) in de straat zichtbaar gemaakt, ofschoon de goot midden in de weg ligt en niet zoals de tramweg destijds meer rechts van de weg. Rechts was vroeger het garagebedrijf. Foto Marius Broos, Roosendaal, 8 juli 2022.
 
 
39. Achter de rug van de fotograaf op het voorgaande beeld herinnert sinds de sloop van de brug in 1975 niets meer aan het verleden. Vandaar dat een paar historische beelden de op- en/of afrit van de brug in beeld brengen. De tram is op weg naar het eindpunt in het centrum van Tholen en bestaat uit een locomotief (series ABT 11-13, 16-18), een wagen voor bagage- en bestelgoed, twee vier-assige rijtuigen 1e en 2e klasse en een lage bakwagen. Links in de achtergrond zijn de kerk, het garagebedrijf en iets verderop het politiebureau te onderscheiden. Links staat het eerste huis aan de Wal.
 
 
40. Al vrij kort na vertrek bedwingt een stoomtram van de ABT de helling naar de brug. De tram is onderweg naar Bergen op Zoom en bestaat uit een locomotief (series ABT 11-13, 16-18), een gesloten goederenwagen, een vier-assig rijtuig 1e en 2e klasse en een post-/bagagewagen. Links wordt de tram ingehaald door een vrachtwagen met het kenteken K-149. Dat behoort toe aan koopman (in landbouwproducten), hotel- en stalhouder Gerard Polderman (1870-1939) uit Sint-Maartensdijk. Bron: www.kentekenzeeland.nl.
Foto uit circa 1930, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
41. Naar goed Nederlands gebruik moest er natuurlijk betaald worden voor de oversteek van 'De Eendracht', als was het dan niet meer een pont, maar een stalen brug. Aan de oostzijde stond de kaartjesverkoper gereed om zijn slag te slaan. Ook had hij een riante schuilplaats. De tramrails lagen midden op de brug, zodat alles in evenwicht bleef, ondanks het passeren van een zware tram.
Foto uit circa 1930, collectie Beeldbank Tholen.
 
 
42. Na het opbreken van de tramweg in 1937 was in de bestrating van de op- en afritten naar en van de brug nog precies te zien, waar vroeger het hart van de spoor lag. Op de brug zelf was de vroegere ruimte opgevuld met hout, omdat het wegdek daar ter plaatse uit houten balken bestond. Foto Gebr. De Waal, Sint-Maartensdijk, 1936, collectie Beeldbank Tholen.
 
Na het opbreken van de tramweg deed de brug als zodanig nog geen drie jaar dienst. Nederlandse militairen lieten de brug op 13 mei 1940 in de lucht springen, toen de Duitsers in snel tempo Nederland binnendrongen. De brug viel in twee stukken in de Eendracht. Voortaan waren mensen naar en van Tholen weer aangewezen op een inderhaast in de vaart gebracht pontveer. Pas in de loop van 1941 werd de brug provisorisch hersteld.
 
Bij het opdringen van de geallieerden in het zuidwesten van Nederland lieten de Duitsers op 30 oktober 1944 voor de tweede maal in de lucht springen. De brug viel toen in drie stukken in de Eendracht. Vrij gauw na de bevrijding werd er een provisorisch voetpad over de stukken in de rivier aangebracht.
 
 
43. Pas in 1947 kon het herstel van de brug ter hand worden genomen. Vanaf 1 oktober 1947 werd het gebruik van de pontveer tolvrij. Negen dagen later, op 10 oktober 1947, precies negentien jaar na de eerste opening, werd de brug voor de derde maal geopend.
Nog geen 24 jaar later, in 1971, raakte de brug buiten gebruik vanwege de opening van een nieuwe brug in het kader van de aanleg van het Schelde-Rijnkanaal langs Tholen, waarvan de Eendracht onderdeel uitmaakte.
 
De foto is gemaakt op 28 augustus 1947 vanaf de Brabantse oever, toen de brug in herstel was en weer op de landhoofden werd geplaatst. De veerpont is nog in dienst en vervoert onder andere een Chevrolet-personenauto met het kenteken K 19620, met als eigenaar Abraham Duine Azn., handelaar in aardappelen en uien, en wonend in de Molenstraat B 158 te Oud-Vossemeer.
Bron: www.kentekenzeeland.nl. Foto J.N. Noske (Anefo), collectie Nationaal Archief, Den Haag.
 
 
44. Kort na de watersnoodramp van 1953 staan twee Tholense transportbedrijven met hun vrachtauto's aan de kant bij de brug aan de Brabantse kant. Het kenteken K-8010 (links) behoort toe aan Dingeman Cornelis Schot, Venkelstraat 15, Tholen. Het internationaal transportbedrijf van de firma Pieter Abraham Engelvaart, Markt 18, Tholen, is eigenaar van een Krupp-vrachtwagen van 110 pk met de daarop de naam 'Favoriet'. Bron: www.kentekenzeeland.nl. De afbeelding is een gedeelte van een foto van het persbureau 'Anefo' (fotograaf Van Duinen), collectie Nationaal Archief, Den Haag.
 
 
45. Met op de achtergrond de kerk van Tholen en de huizen aan de Wal passeert een autobus van de BBA in de late jaren vijftig de brug over de Eendracht. De BBA nam van 1954 tot 1975 deel in de Coöperatieve Vereniging 'Thoolse Autobus Diensten' (TAD), samen met twee andere ondernemers. Deze autobus is echter als enige destijds in de kleuren van de TAD geschilderd. Foto uit circa 1955.
 
 
46. Gezicht vanaf de stadskant op de brug in Tholen, circa 1970. Goed te zien is dat er nog auto's naar en van de brug rijden. Een jaar later werd de oude brug buiten gebruik gesteld.
 
 
47. Uiteindelijk werd de oude brug op 17 november 1975 van de pijlers gelicht en per aak 'buitenom' naar Hendrik Ido Ambacht vervoerd, waar de sloop plaatsvond. Dat was hemelsbreed niet zo ver van de plek af, waar de brug in 1928 was gebouwd. De foto toont de brug op een ponton bij vertrek uit Tholen. Links ligt het stadje. Foto W. Cornelisse, Tholen, 17 november 1975.
 
 
48. De oude brug is onderweg naar het schavot in Hendrik Ido Ambacht. Foto W. Cornelisse, Tholen, 17 november 1975.